نگاهی به تکوین بازار هنر ایرانیان و برچسب هنر خاورمیانه

اولین حراج هنری منطقه تحت عنوان هنر معاصر و مدرن بین‌المللی توسط حراج‌خانه کریستیز در خرداد سال 1385 در دبی برگزار شد. از سال 1386 حراج‌خانه بونامز نیز در دبی مستقر شد و نخستین مزایده خود با نام هنر مدرن و معاصر عرب، ایرانی، هندی و پاکستانی را در آنجا ترتیب داد. روند برگزاری حراج‌های کریستیز و بونامز در دبی با برگزاری 3 تا 4 حراج در سال ادامه یافت، تا آنکه حراج‌خانه ساتبیز نیز وارد بازی شد و نخستین مزایده خود را در سال 1387 در دوحه برگزار کرد (برای مشاهده حراج کلیک کنید).

پیش از شروع فعالیت حراج‌خانه‌های بین‌المللی در منطقه (یعنی تا پیش از سال 1385)، آثار هنرمندان ایرانی علناً جایی در مزایده‌ها نداشتند. تنها استثنائات، آثار شیرین نشاط، هنرمند چندرسانه‌ای ایرانی-آمریکایی و محسن وزیری مقدم، هنرمند مدرن ایرانی است. در واقع، نشاط، نخستین هنرمند با ملیت ایرانی است که آثارش وارد حراج‌ها شد؛ اولین رکورد ثبت‌شده از آثار او به سال 1379 بازمی‌گردد. تا پیش از سال 1385، از وزیری مقدم، تنها یک اثر وارد حراج‌ها شده است. این قطعه متعلق به آثار شنی هنرمند است که در مزایده هنر معاصر و مدرن ساتبیز در نیویورک (1383) به قیمت 600 دلار به فروش رفت.

تا یک‌سال پس از آغاز فعالیت‌های حراج‌ها در منطقه، هنر خلق‌شده در خاورمیانه، ذیل عناوین جدا عرضه نمی‌شد و هنوز برچسب «هنر خاورمیانه» توسط حراج‌خانه‌ها اختراع نشده بود. بدین ترتیب آثار هنرمندان اهل غرب آسیا یا ذیل عنوان هنر مدرن و معاصرِ بین‌الملل یا تحت عنوان هنر پساجنگ، معاصر یا مدرن عرضه می‌شد. تأکید بر ملیت هنرمندان این مناطق با حراج هنر معاصر و مدرن ایرانی و عرب ساتبیز در آبان 1386 آغاز گشت، تا آنکه حراج‌خانه بونامز اصطلاح «هنر خاورمیانه» را با حراج هنر مدرن و معاصر خاورمیانه و آسیای جنوبی در سال 1388 ضرب زد. این اصطلاح، یعنی «هنر خاورمیانه» به‌طور خاص توسط مزایده‌ی برگزارشده توسط گالری ایام، دبی در سال‌ 1389 مؤکد شد (برای مشاهده مزایده گالری ایام کلیک کنید).

از نخستین حراجی که از سال 1379 به عرضه آثار شیرین نشاط پرداخت تا سال 1389، 163‌ هنرمند ایرانی در حراج‎‌های مختلف جهان حضور یافتند که 25% از آنان را هنرمندان زن و 75% را مردان هنرمند تشکیل می‌دادند. میانگین سنی این هنرمندان تا انتهای دهه هشتاد 53 سال محاسبه می‌شود. 

همچنین در این یک دهه، حدود 280 حراج در اقصی نقاط جهان به عرضه آثار هنرمندان ایرانی پرداخته و بیش از 1570 اثر را چکش زده‌اند. از این بین، بیش از 1140 اثر فروخته‌شده و مجموع فروش 69.8 میلیون دلار را بدست آورده است. بدین ترتیب، میانگین قیمت هر اثر ایرانی در این بازه، 61 هزار دلار محاسبه می‌شود.

بازار هنر ایرانیان از سال‌های 1385 تا 1389 

با توجه به آنچه در بالا مطرح شد، مارکت هنر ایرانیان در واقع از سال 1385 شکل پیدا کرد، به‌طوری‌که در بازه سال‌های 1385-1389 حدود 230 حراج برگزار شد، حدود 1470 اثر ارائه شد و حدود 1060 اثر به فروش رفت. به‌طوری‌که از 69.8 میلیون دلار حاصله در بازه سال‌های 1379 تا 1389، 68 میلیون دلار در این پنج سال بدست آمد (چیزی حدود 97.4%). بنابراین در ادامه به این سال‌های سرنوشت‌ساز می‌پردازیم.

بیشترین حضور آثار در حراج‌های سال‌ها 1385 تا 1389 متعلق به متولدین کدام دهه بوده است؟

نمودار زیر هنرمندان را به تفکیک دهه تولد مشخص کرده است. این نمودار نشان می‌دهد که بیشترین حضور در حراج‌های آن سال‌ها را متولدین دهه 1350 داشته‌اند؛ یعنی زمانی که در دهه 30 زندگی خود به سر می‌بردند. جوان‌ترین هنرمندان، متولدین دهه 1360 به تعداد 6 نفر (4%) هستند.

کدام سال بیشترین فروش را برای هنرمندان ایرانی به ارمغان آورده است؟

در نمودار زیر مجموع فروش آثار ایرانیان را به تفکیک سال از سال 1385 تا 1389 مشاهده می‌کنید. بر طبق نمودار زیر بیشترین مجموع فروش در سال 1387 و سپس سال 1389 بدست آمده است.

پرفروش‌ترین هنرمندان به تفکیک سال (1385-1389)

در فاصله سال‌های 1385 و 1389 لقب پرفروش‌ترین هنرمندان با پنج نام گره خورده است: حسین زنده‌رودی، فرهاد مشیری، شیرین نشاط، محمد احصایی و پرویز تناولی.

1385

در سال 1385 شیرین نشاط با مجموع فروش حدود 1 میلیون دلار پرفروش‌ترین هنرمند در مارکت هنر ایران شد. بعد از نشاط، محمد احصایی با 233 هزار دلار و پرویز تناولی با 180 هزار دلار در رتبه دوم و سوم پرفروش‌ترین هنرمندان بازار هنر ایرانیان قرار گرفتند. فرهاد مشیری که در آن زمان دهه چهل زندگی خود را سپری می‌کرد با مجموع فروش 179.4 هزار دلار با کمی فاصله از تناولی در رتبه چهارم قرار گرفت.

1386

در سال 1386 حسین زنده‌رودی به جمع سه هنرمند پرفروش ایرانی آمد و در رتبه اول قرار گرفت. مجموع فروش آثار زنده‌رودی در این سال به حدود 2.5 میلیون دلار رسید. نشاط و مشیری به ترتیب با مجموع فروش 1.8 و 1.7 میلیون دلار دومین و سومین هنرمندان پرفروش بازار هنر ایرانیان نام گرفتند.

1387

حسین زنده‌رودی برای دومین سال پیاپی پرفروش‌ترین هنرمند مارکت ایران شد. در سال 1387 فروش زنده‌رودی به 4.9 میلیون دلار رسید. تناولی و احصایی دوباره با رشد مارکت آثارشان روبه‌رو شدند. تناولی با 3.6 و احصایی با 3.2 میلیون دلار دومین و سومین هنرمند پرفروش بازار هنر ایرانیان لقب گرفتند.

1388

دو چهره شناخته‌شده بین‌المللی، یعنی، فرهاد مشیری و شیرین نشاط مجدداً جزو سه هنرمند پرفروش ایرانی شدند - گرچه مجموع فروش کلی هنرمندان با سیر نزولی روبه‌رو بود. در این سال، مشیری مجموع 1.3 میلیون دلار، حسین زنده‌رودی 737 هزار دلار و شیرین نشاط 665 هزار دلار را بدست آوردند.

1389

سال 1389 فرهاد مشیری برای دومین سال پیاپی پرفروش‌ترین هنرمند مارکت هنر ایرانیان شد. در این سال آثار مشیری مجموع 3.2 میلیون دلار را حاصل کرد. بعد از مشیری آثار تناولی و احصایی بهترین عملکرد را داشتند و به ترتیب 2.2 و 2.1 میلیون دلار را بدست آوردند.

نمودار پرفروش‌ترین هنرمندان ایرانی از سال 1385 تا 1389 به تفکیک

سه شهر برتر از لحاظ تعداد آثار فروخته‌شده ایرانی و مجموع فروش

همان‌طورکه از نمودارهای زیر مشهود است، در طی سال‌های 1385 تا 1389 تعداد آثار فروخته‌شده و مجموع فروش بدست آمده برای آثار ایرانیان در شهر دبی در مقایسه با سایر شهرها بالاتر بوده است. لندن باتوجه به آنکه مقر سه حراج‌خانه کریستیز، ساتبیز و بونامز است، دومین شهر پرفروش در آن پنج سال محسوب می‌گردد.

 نکته جالب در مورد نمودار مجموع فروش حاصله از آثار ایرانی آن است که شهر دوحه در رتبه سوم پرفروش‌ترین شهر قرار دارد، در حالی که تعداد آثار کم‌تری نسبت به شهر پاریس در آن فروخته‌شده است. این مهم با شروع فعالیت حراج ساتبیز از سال 1387 در این شهر ارتباط مستقیم دارد. باید در مورد برتری شهر دبی به این نکته نیز توجه کرد که هر دو حراج‌خانه‌ بونامز و کریستیز در طی این سال‌ها فعالیت مستمری در دبی داشته‌اند.

سه حراج‌خانه برتر از لحاظ تعداد آثار فروخته‌شده ایرانی و مجموع فروش

کریستیز به‌عنوان نخستین حراج‌خانه‌ای که فعالیت خود را در منطقه غرب آسیا آغاز کرد، موفق‌ترین حراج از لحاظ مجموع فروش و تعداد آثار فروخته‌شده ایرانی در سال‌های 1385 تا 1395 است. گرچه نباید از نظر دور داشت که این حراج‌ها در زمینه فروش آثار هنرمندان ایرانی در شهرهای دیگر نیز فعالیت داشتند، ولی حراج‌های برگزارشده در دبی تخصصی‌تر بودند. بر طبق نمودار زیر کریستیز عملکرد بهتری در مقایسه با دو خانه‌حراج برتر دیگر دارد، به‌طوری‌که فروش این حراج‌خانه در این پنج سال دو برابر مجموع فروش بونامز و ساتبیز بوده است.

جزئیات عملکرد برترین شهر و حراج‌خانه در فروش آثار ایرانی: دبی، کریستیز

10 هنرمند پرفروش ایرانی زیر چهل سال (1385-1389)

در مجموع حدود 45 هنرمند زیر چهل سال در حراج‌های سال 1385 تا 1389 حضور یافته‌اند. از بین این هنرمندان که متولد دهه‌های 50 و 60 شمسی هستند، 20 هنرمند حداقل 2 اثر فروخته‌شده دارند. مجموع فروش این 20 هنرمند در آن سال‌ها برای 98 اثر 3.8 میلیون دلار محاسبه می‌شود. بنابراین، میانگین قیمت آثار فروخته‌شده از این هنرمندان 39.2 هزار دلار است. گرچه باید توجه داشت که از مجموع 3.8 میلیون 3.6 میلیون از فروش آثار ده هنرمند حاصل شده است.

پرفروش‌ترین هنرمند جوان در سال‌های 1385 تا 1389 افشین پیرهاشمی است. آثار این هنرمند مجموع فروش حدود 2 میلیون دلار را بدست آورده است. دومین هنرمند پرفروش گلناز فتحی و سومین رکنی حائری‌زاده است. 10 هنرمند جوان پرفروش در آن سال‌ها را 50% زنان و 50% مردان تشکیل می‌دهند. میانگین قیمت آثار 5 هنرمند زن 27 هزار دلار و 5 هنرمند مرد 67 هزار دلار احتساب می‌شود.