نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه از هنرهای فولکور و کلاسیک ایرانی محسوب می‌گردند: نقاشی پشت شیشه در اوایل دوره قاجار به‌اوج رسید، گرچه پیشینه‌ی آن را می‌توان تا عصر صفوی دنبال نمود. نقاشی پشت شیشه، همانند میناکاری، برای اولین‌بار در آتلیه‌های دربار تمرین شده است، جایی‌که مدل‌های وارداتی به‌راحتی در دسترس بودند. این تکنیک ممکن است از شرق یا غرب وارد ایران شده باشد، زیرا این قسم از نقاشی‌ها، در اروپا (در درجه اول آلمان) و همچنین چین تولید می‌شدند. دوران قاجار، عصر طلایی این هنر بود و نقاشی پشت شیشه رواج زیادی در میان عموم مردم یافت. از سوی دیگر، درحالی‌که زمینه‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ای عموماً به عصر قاجار قابل‌ارجاع است، ولی اوج تولیدات این شکل از نقاشی به بعد از سال‌های 1320 باز می‌گردد. با عطف به داده‌های عمومی در دست، توجه مجدد به نقاشان قهوه‌خانه‌ای و اولین خرید‌های رسمی و موزه‌ای از این شکل از هنر، به اواخر دوران پهلوی دوم مربوط است که بخشی را می‌توان به کوشش‌های مارکو گریگوریان مرتبط دانست؛ گریگوریان، علاقه‌ی زیادی به هنر فولکلور ایرانی داشت و با کشف آثار قهوه‌خانه‌ای و هنرمندان زنده‌ی این سبک، مثل حسین قوللر آقاسی و محمد مدبر، بر بازشناختن این هنر و هنرمندان تأثیر بسیار گذاشت. مجموعه‌ی این هنرمند مدرن ارمنی-ایرانی، که برخی از طریق سفارش به این هنرمندانِ به قول خود «بوهمین» گردآوری شده است، بعد از نمایش آن‌ها در «خانه‌ی ایران در پاریس»، توسط موزه نگارستان کاخ‌موزه سعدآباد تهران خریداری شد.

نقاشی قهوه‌خانه‌ای در حراج‌ها

آثار نقاشان ژانر نقاشی قهوه‌خانه‌ای، به‌عنوان یکی از هنرهای کلاسیک پرطرفدار در ایران، تاکنون در دو خانه‌ی حراج شناخته‌شده بین‌المللی، یعنی «کریستیز» و «بونامز»، برای فروش عرضه شده است: حسین قوللر آقاسی در کریستیز 2021 و حسن اسماعیل‌زاده در بونامز 2012. درحالی‌که اثر پرتره از حسن اسماعیل‌زاده، از شاگردان دو تن از به‌نام‌ترین اساتید نقاشی قهوه‌خانه‌ای یعنی محمد مدبر و قوللر آقاسی، با برآورد قیمت 8 تا 11 هزار دلار در «حراج هنر اسلامی و هندی» بونامز فروخته نشد، اما اثر «عروسی ناصرالدین‌ شاه» از قوللر آقاسی، در حراج «هنر جهان‌‌های هند و اسلام شامل قالیچه‌های شرقی و فرش»، کریستیز، با رقم بیش از 17 هزار دلار، به فروش رفت.

با توجه به داده‌های موجود، عرضه و تقاضا در بازار داخلی برای این شکل از هنرهای مردمی، بیشتر است. به‌طور مثال، «حراج تهران» در سال 1395 و «حراج ملی» در سال‌های 1393 و  1398 به ارائه و فروش آثار هنرمندان قهوه‌خانه‌ای پرداخته‌اند: اثر «بارگاه منوچهر» از مدبر و «قلعه کوک» از قوللر آقاسی در «حراج هنر کلاسیک و مدرن ایران»، حراج تهران 1395، به ترتیب بیش از 15 و 21 هزار دلار چکش خوردند.

در مزایده‌‌های هنری کوچک‌تر، مثل مزایده‌ی آنلاین قهوه‌خانه‌ای آرتیبیشن (1400)، آثار بیشتری عرضه شده‌‍اند. در این حراج، قطعه‌ی «وقایع صحرای کربلا» از عباس بلوکی‌فر، بالاترین قیمت را با 150 میلیون تومان به خود اختصاص داده است.

نقاشی پشت شیشه در حراج‌های هنر اسلامی

ژانر نقاشی پشت شیشه در مارکت داخل ایران، بیشتر آثار معاصر را در بر می‌گیرد. براساس وبسایت حراج ملی، در ششمین دوره از این مزایده (1399)، قطعه‌ای از عبدالله رحیمی، هنرمند معاصر، با تخمین قیمت 25 میلیون تومان عرضه شده بود. در حراج تهران نیز، مورد قابل ذکر، آثار منیر فرمانفرماییان بود که ترکیبی از آیینه‌کاری و نقاشی پشت شیشه است. 

در مارکت بین‌المللی، یعنی در حراجی‌های به‌نامی چون کریستیز و بونامز، و همچنین حراج‌های کوچک‌مقیاس‌تری چون رُزبریز و بوکُوْسکیز، ژانر نقاشی پشت شیشه بیشتر قابل‌ردیابی است. در این مزایده‌ها، عموماً نقاشی‌های پشت شیشه‌ی مربوط به دوران قاجار ارائه می‌گردند. آخرین مورد تا به این تاریخ، در حراج‌ زمستان (8 دسامبر، 2021) بوکُوْسکیز عرضه شده است که به قیمت 885 دلار (8000 کرون) چکش خورد.

در کنار عرضه‌ی این آثار در حراج‌های مطرح داخلی و خارجی، در میان مجموعه‌های شناخته‌شده‌ی دنیا نیز نمونه‌هایی از نقاشی پشت شیشه ایران یافت می‌گردد. شناخته‌شده‌ترین این مجموعه‌ها متعلق به ناصر داود خلیلی، مجموعه‌دار به‌نام ایرانی است. خلیلی در «حراج هنر اسلامی و هندی» بونامز 2006 یکی از نقاشی‌های پشت شیشه از مجموعه‌ی خود را که مربوط به دوران قاجار است، به قیمت 16.8 هزار دلار (9600 پوند) به فروش رساند.

در حال حاضر

نمونه‌های قابل توجه‌ای از آثار هنرمندان نقاشی قهوه‌خانه‌ای در موزه‌ی رضا عباسی، نگهداری می‌شود. موزه‌ی نقاشی پشت شیشه نیز به‌طور خاص به این ژانر اختصاص دارد. از هنرمندان قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه‌ی معاصر می‌توان به علی‌اکبر لرنی، محمد فراهانی، محمد رضا حسینی، منصور وفایی، عبدالله رحیمی، محمد حمیدی، حسین همدانی و احمد خلیلی اشاره داشت.