ماه پیش یک نسخه‌ی مصور از یک کتاب به قیمت 4.8 میلیون پوند در «حراج هنر اسلامی» ساتبیز به فروش رفت. این نسخه، با نام «نبرد بیژن و نستهن»، متعلق به کتاب شاهنامه‌ی شاه طهماسب صفوی، مربوط به اوایل سده‌ی 900 هجری، و یکی از نفیس‌ترین کتاب‌های مصور ساخت ایران است. البته، شاهنامه طهماسبی دیگر به صورت یک کتاب کامل در دسترس نیست و برگ‌های جداشده‌ی آن در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های مختلف جهان متفرق گشته‌اند.

شاهنامه طهماسبی در اصل از 759 صفحه تشکیل شده که 258 صفحه از آن همراه با تصویر است. خلق این کتاب با حمایت شاه اسماعیل اول صفوی آغاز شد و در زمان شاه طهماسب صفوی، پسر او، به پایان رسید. زمان دقیق ساخت این کتاب مشخص نیست، ولی در بالای یکی از نسخه‌ها تاریخ 934 ه.ق.درج شده است. در نگاره‌های این کتاب، هم‌آمیزی سنت‌های باختری (تبریز) و خاوری (هرات) به چشم می‌خورد، به‌طوری‌که رنگ‌های روشن و سرزنده سنت تبریز و رنگ‌های پخته‌تر و متوازن‌تر سبک هرات تیموری به‌وضوح قابل‌مشاهده است. گفته می‌شود سلطان محمد نقش ویژه‌ای در این تلفیق داشته است؛ سلطان محمد از نخستین نگارگرانی بود که مسئول خلق این کتاب نفیس در آتلیه سلطنتی شد، پس از او به‌ترتیب میر مصور و آقا میرک به‌عنوان گردانندگان کارگاه انتخاب شدند.

ابعاد صفحات این کتاب 48x32 سانتی‌متر است، و حاشیه‌هایی پهن و طلا‌پاشی‌شده دارد؛ بیش از 15 نفر از بهترین کاغذسازان، نقاشان و صحافان دوران به مدت بیست سال بر روی این مجموعه کار کردند، و تنها نقص آن، به گفته‌ی متخصصان، در فقدان خطاطی بی‌عیب است. برخی از نقاشان این نگاره شناسایی شده‌اند، مثل سلطان محمد، دوست محمد، میر مصور، آقا میرک، میرزا علی، مظفر علی، شیخ محمد، میر سید علی، عبدل محمد و برخی دیگر، هرکدام با یک حرف انگلیسی متمایز گشته‌اند.

نگاره «بیژن و نستهن» و 31 برگ دیگر، از نقاش E، و منسوب به شخصی است با نام باشدان قره؛ قره، ظاهراً، در تصویر کردن جنگ تبحر خاصی داشت، و بدون دستیار کار را به سرانجام می‌رساند. ویژگی کار او ترکیب‌بندی‌های متراکم و استفاده از نقش و نگار اسلیمی و هندسی است، که می‌تواند به تربیت او در زمینه نگارگری و همچنین نقاشی مربوط باشد.

عجیب آنکه نام باشدان‌ قره در اسناد شناخته شده به چشم نمی‌خورد، با این حال، از او در سالنامه صفوی جزو قزلباشان و به‌عنوان دستیار حسین خان، رهبر وقت شامبو، یاد شده است. ظاهراً، حسین خان، با پشتیبانی عثمانی‌ها، قصد داشتند تا با توطئه و سرنگونی شاه طهماسب، شاهزاده شاه میرزا، برادر ناتنی‌اش را جایگزین وی سازند. در شهریور 913 خورشیدی، هنگامی که شاه طهماسب در مشهد در حال زیارت بود، قصد جان او را کردند؛ حسین خان به باشدان‌ قره دستور داده بود تا شاه طهماسب را با یک جام شراب مسموم کند؛ گرچه شاه مشکوک شده و جامِ کشنده را سر نکشیده بود. بعد از این ماجرا باشدان‌ قره به ازبک گریخت و به شاهزاده سام در هرات پیوست. زمانی که شاه طهماسب در مهر 915 خورشیدی پیروز اعلام شد، سام یادداشتی مبنی بر تسلیم همراه با سر بریده باشدان قره برای شاه فرستاد.

بعد از انتقال پایتخت صفویان به قزوین، دوران شکوفایی این مکتب به پایان رسید و کمی بعدتر با گرویدن شاه طهماسب به مذهب و با توجه به تحمل فشارهای سیاسی زیاد، علاقه او به هنر و هنرپروی کاهش یافت؛ تهدید تهاجم عثمانی‌ها یک فشار سیاسی دائم بود که با پیمان آماسیه حل و فصل شد. با مرگ سلطان سلیمان، این نگرانی وجود داشت که این معاهده توسط جانشین او یعنی سلطان سلیم دوم اجرا نشود. در 943 خورشیدی سفارت صفوی به رهبری شاه‌قلی، حاکم ایروان، عازم ترکیه شد و در بهمن 946 خورشیدی در شهر ادرینه به ملاقات شاه جدید رفت. کاروانی از هدایای ارزشمند او را همراهی می‌کرد. در گزارش سفارت هاپسبورگ، مستقر در دربار عثمانی، آمده است: «سی‌وچهار شتر با هدایای نفیس که از باارزش‌ترین آن‌ها شاهنامه شاه طهماسبی است، به سلطان سلیم دوم تقدیم شد» و از آن پس این کتاب برای سیصد سال تا تجزیه‌ی سلطنت عثمانی در گنجینه‌ی «کاخ توپکاپی» استانبول باقی ماند.

بعد از آن، سرنوشت این کتاب تا حدی مبهم است؛ تا آنکه در اوایل قرن بیستم (1903) در مجموعه‌ی شخصی بارون ادموند جیمز دو رُتشیلد، بانکدار و از کسانی که به سرعت بخشیدن روند انتقال یهودیان به فلسطین کمک کرد، سربر آورد. این کتاب پس از مرگ رُتشیلد به پسرش و سپس به نوه‌ی او که نام او نیز ادموند بود به ارث رسید. رُتشیلدها، در مواقع اندکی اجازه دسترسی پژوهشگران به این کتاب را می‌دادند، تا آنکه در 1954 میلادی آن را به مبلغ 360 هزار دلار در منهتن به فروش رساندند.

در سال 1959، این کتاب به مالکیت آرتور آموری هاتون جونیور درآمد؛ هاتون صنعت‌گر، مدیر موزه، کیوریتور کتاب‌های نادر و مجموعه‌دار بود، کسی که در بسیاری از ارگان‌های هنری به‌عنوان رهبر عمل نموده و همچنین مؤسس کتابخانه‌ی هاتون در دانشگاه هاروارد بود. در اوایل دهه‌ی 1960، به دستور او شاهنامه صفوی برای عکس‌برداری و نمایش برگ‌های آن در گالری‌ها، کتابخانه‌ها و آپارتمان او در خیابان 62 نیویورک، از هم باز شد. در آن موقع، کسانی بودند که به خاطر ورقه‌ورقه‌کردن کتاب از او انتقاد کردند، اما او هیچ اهمیتی به این انتقادها نمی‌داد. آرتور هاتون در سال 1970، 78 برگ مصور از 258 برگ و 76 برگ از نسخ نوشتاری این کتاب را برای تخفیف مالیاتی به «موزه هنر متروپولیتن» نیویورک بخشید. جالب آن که همان سال به عنوان یکی از اعضای هیئت امنای موزه برگزیده شد. در 1976، او هفت نسخه را برای فروش وارد حراج کریستیز کرد، که به تحلیل برخی این کار به هدف دیده‌شدن بیشتر کارها و افزایش ارزش بازار آن بوده است؛ زیرا در آن زمان سازمان مالیات کشور آمریکا به دنبال بررسی پیشینه مالیاتی هاتون برآمده بود؛ البته می‌بایست اشاره داشت که هاتون پیش از عرضه‌ی کارها به حراج، پیشنهاد 20 میلیون دلاری به دولت ایران داده و مکاتباتش به سرانجام نرسیده بود. این هفت برگ در آن زمان به قیمت 3.1 میلیون پوند چکش خوردند. تا سال 1990، او 62 برگ دیگر را به مجموعه‌داران خصوصی و مؤسسات مختلف فروخت: از این میان، ‌٤١ برگ به گالری «اَگنیوز» در لندن تعلق یافت و تنها یک برگ برای «موزه‌‌ رضا عباسی» خریداری شد. 

در این اثنا، پسر هاتون، آرتور هاتون سوم، هرآنچه از این نسخه قدیمی باقی مانده بود را به ارث برد. مذاکراتی که هاتون جونیور برای انتقال احتمالی نسخ باقی‌مانده به ایران با دولت ایران آغاز کرده بود توسط پسرش ادامه یافت؛ هاتون پس از نتیجه‌نگرفتن مکاتبات خود با دولت ایران در دهه‌ی 1970، برای فروش شاهنامه به یکی از مهم‌ترین دلالان هنر اسلامی، یعنی اُلیور هور، مراجعه کرد و هور به‌عنوان کسی که دپارتمان هنر اسلامی کریستیز را راه‌اندازی کرده بود و مجموعه‌های بسیاری از مجموعه‌داران خاورمیانه را سامان داده بود، و با توجه به اطلاعاتی که از گنجینه‌ی «موزه هنرهای معاصر تهران» داشت، پیشنهاد یک معاوضه را داد: تابلوی «زن شماره 3» ویلیام دکونینگ در مقابل 118 برگ مصور از شاهنامه طهماسبی. این معامله در سال 1372 در فرودگاه وین انجام شد.

نسخه‌ی امسال ساتبیز، «بیژن و نستهن»، در مجموعه‌ی یک مجموعه‌دار خصوصی اروپایی قرار داشت؛ که پیش از این در اکتبر 1988 توسط هاتون در حراج کریستیز لندن، فروخته شده بود. بالاترین قیمت فروش برای یک اثر بر روی کاغذ هنر اسلامی، مربوط به یک برگ از همین شاهنامه است که در سال 2022 در حراج ساتبیز به قیمت 8.1 میلیون پوند چکش خورد. این نسخه‌ی مصور نیز پیشینه‌ی مالکیت اثر مشابه‌ای داشت و از سال 1988 در مجموعه‌ی مجموعه‌داری بریتانیایی نگهداری می‌شد. پیش از این نسخه‌ی مصور دیگری از این شاهنامه، «فریدون در هیبت یک اژدها پسران خود را مورد آزمایش قرار می‌دهد»، در سال 2011 با 7.4 میلیون پوند رکورد بالاترین قیمت را شکست؛ این برگ جزئی از ‌٤١ برگ گالری «اَگنیوز» لندن و در پیشینه مالکیت اثر تاریخ خرید این نسخه 1977 درج شده بود.

برگ‌های شاهنامه در حال حاضر به‌خودی خود آثاری فی‌نفسه ارزشمند محسوب می‌گردند و با توجه به آن که در مجموعه‌ی افراد شناخته شده‌ای قرار داشته و دارند، این موضوع که این آثار باید به‌صورت یک کتاب و یک مجموعه کنار هم مورد تحسین قرار گیرند را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. با این حال، جای خوشحالی دارد که بیشتر نسخ تصویری در مجموعه‌ها و موزه‌های ایرانی قرار گرفته است، در کنار 118 اثر «موزه‌ی معاصر» و یک برگ «موزه‌ی رضا عباسی»، در حال حاضر، یک مجموعه‌دار شناخته شده‌ی ایرانی، یعنی ناصر داوود خلیلی نیز 10 نسخه‌ی مصور از این شاهنامه باارزش را در مجموعه‌ی خود نگهداری می‌کند. علاوه بر این‌ها، و برگ‌هایی که در «موزه‌ی متروپولیتن» قرار دارد، مؤسسه‌ی اسمیتسونیان، موزه‌ی آقاخان، گالری فریر/سکلر، موزه هنر شهر لس‌آنجلس، موزه هنرهای زیبا ریچموند ویرجینیا، موزه هنر اسلامی دوحه، موزه‌ی هنر هاروارد، مجموعه‌ی دیوید در شهر کپنهاگ نیز نسخی از این میراث فرهنگی ایرانی را در اختیار دارند.

منابع

1. پاکباز، ر. (1392). نقاشی ایران؛ از دیرباز تا امروز (چاپ 11، ص 87 تا 93). تهران: انتشارات زرین و سیمین.
2.   https://b2n.ir/k04987 
3.    https://b2n.ir/n56257
4.   https://b2n.ir/d20919