از تعطیلی تا بازگشایی: واکنش صحنه هنر ایران به درگیری نظامی خرداد و تیر ۱۴۰۴
با آغاز حملات اسرائیل به ایران در بامداد جمعه 23 خرداد 1404 رویدادهای هنری در تهران و سایر شهرها به‌طور موقت به حالت تعلیق درآمد. حریم هوایی ایران بسته و پروازها متوقف شد. ایران نیز در پاسخ، از همان روز نخست، عملیاتی تحت عنوان «وعده صادق 3» را آغاز کرد. کم‌کم، صف پمپ بنزین‌ها و نانوایی‌ها طولانی‌تر و مغازه‌ها یکی پس از دیگری تعطیل شدند. سه روز بعد، 26 خرداد، در پی اطلاعیه‌ای از سوی اسرائیل مبنی بر تخلیه فوری منطقه 3 تهران، به سازه شیشه‌ای صدا و سیما سه حمله صورت گرفت و ساختمان معاونت سیاسی این سازمان فروریخت.
صبح سه‌شنبه 27 خرداد دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، در توئیتی از ساکنان پایتخت خواست تا تهران را تخلیه کنند. در همان حال حملات سایبری به زیرساخت بانک‌ها و سپس به پخش ماهواره‌ای صدا و سیما به محدودیت‌های اینترنت که از همان لحظات آغازین اعمال شدند، دامن زد -بر طبق برخی گزارش‌ها، دسترسی به اینترنت جهانی برای 97% از کاربران میسر نبود. هر لحظه خبر از حمله‌ای به یک ساختمان یا مکان نمادین از هر دو سوی جنگ انتشار می‌یافت و شاید همین موضوع مدیران سازمان میراث فرهنگی را به حفظ و حراست از گنجینه‌ی موزه‌ها و آثار تاریخی وا داشت؛ آثار منقول به مکان‌های امن و آثار غیرمنقول با گونی‌های شن و عایق‌های ضد حرارات محافظت شد.
ادامه‌دار بودن حملات اسرائیل، پاسخ موشکی ایران و بیم کشیده شدن پای آمریکا به این درگیری‌ها، تبلیغات و رجزخوانی‌های سیاسی را به اوج رساند. تا آنکه بامداد 1 تیر 1404 تأسیسات هسته‌ای نطنز، فردو و اصفهان توسط نیروی هوایی و دریایی آمریکا مورد حمله قرار گرفت و پاسخ متقابل ایران به پایگاه آمریکایی العُدید قطر در 2 تیرماه، امید‌ها برای پایان زودهنگام این درگیری‌ها را از میان برد. سرانجام روز بعد (در 3 خرداد 1404) آتش‌بسی -به گفته‌ی برخی شکننده- در بین ایران و اسرائیل اعلام شد.
.jpg)
پیش از آتش‌بس بیانیه‌هایی از سوی اهالی فرهنگ و هنر مثل گروه «حرفه: هنرمند» انتشار پیدا کرد؛ اما بعد از اعلام آتش‌بس و مرتفع شدن برخی محدودیت‌های اینترنتی گالری‌ها به‌صورت جسته‌وگریخته فعالیت‌های خود را از جمعه 6 تیرماه از سر گرفتند. پروژه‌های 009821 نمایشی با نام بازمانده‌های مجموعه «خانه» از ایمان صفایی ترتیب داد. گالری آرتیبیشن ادامه نمایش شاعران را از سر گرفت. هما و سرای نیز تاریخ ارسال آثار برای «منتخب نسل نو» و «پروژه‌ی هنری خور» را بازنشر و تمدید کردند.
در جنگ 12 روزه، طبیعتاً، صحنه‌ی هنر جهانی از حرکت نایستاد. آرت بازل و نمایش‌های ستلایت‌اش، حراج‌های هنری و نمایش‌های انفرادی و گروهی در جریان همیشگی و با حضور و حتی در غیاب ایرانیان برقرار بود. در رویداد آرت بازل 2025، شش هنرمند ایرانی با گالری‌های بین‌المللی حاضر بودند: شیرین نشاط (گالری‌های لیا رومّا و گودمن)، منوچهر یکتایی (گالری کارما)، صنم خطیبی (گالری پی.پی.او.دبلیو.)، هادی فلاح پیشه (گالری بلام)، علی بنی صدر (گالری کریستا رابرتز)، نائیری باغرامیان (گالری ماریان گودمن).
آرت‌فر ولتا، به عنوان یکی از فیرهای ستلایت بازل، نیز قرار بود میزبان گالری مژده از تهران باشد، که به‌خاطر بسته شدن حریم هوایی، غرفه این گالری تنها به پوستر مجموعه‌ی «89 ثانیه آخر» از عظیم مرکباتچی مزین شد. بااین‌حال، نقاشی‌هایی از یک ایرانی دیگر، علیرضا ورزنده توسط گالری باربارا فون اِشتِهو در این رویداد به نمایش درآمد. همچنین، در سایر فیرهای حاشیه‌ای بازل مثل بازل سوشال کلاب و فوتو بازل نیز آثاری از نیکی نجومی و مریم اشرافی به تماشا گذاشته شد.
در حراج‌های هنری بین‌المللی، فروش آثار هنرمندان ایرانی از آغاز تنش‌های نظامی تا پس از اعلام آتش بس در جریان بود و آثاری از جعفر روحبخش، بهمن محصص، مهدی قدیانلو، ناصر اویسی و حسین محجوبی به فروش رفت. در همین ایام آثاری دوبعدی از ارغوان خسروی و مانیا اکبری نیز در سطح مزایده‌های بین‌المللی حضور پیدا کرد.
بخش هنر خاورمیانه حراج‌خانه‌ی فرانسوی میلون و اسوسیز نیز -که تحت سرپرستی زهرا جهانبخش اداره می‌شود- فعالیت خود را متوقف نکرده و قرار است مزایده هنر قرن بیستم از خاورمیانه را در 15 تیرماه در پاریس ترتیب دهد. در این حراج 13 اثر از 7 هنرمند ایرانی ارائه شده است: حسین کاظمی (6 اثر)، ژازه تباتبایی (2 اثر)، حسین محجوبی، ایران درودی، رضا درخشانی، محمود زنده‌رودی و ناصر اویسی. 123 اثر از هنرمندان منطقه در حراج پیش رو میلون زیر چکش خواهد رفت.
به‌علاوه، کارنماهای فردی و گروهی از آثار هنرمندان ایرانی در موزه‌ها و گالری‌های خارج از کشور برپا شد. در 23 خرداد، نمایش‌های انفرادی سپند دانش در گالری دی‌جی مالات (لندن) و مژده اتراک در گالری کشاورزیان (پاریس) افتتاح گشت؛ طلا مدنی از 24 خرداد نمایشی در موزه هنر مدرن نیویورک داشت. همچنین از 6 تیرماه شاهد برگزاری نمایشگاه «پرواز را به خاطر بسپار، پرنده مُردنی‌ست» فرح اصولی در موزه مکس ارنست برلین هستیم. از 8 تیر نیز نمایش «گنبدها» از کارهای اخیر وای. زی. کامی در گاگوسیان در حال برپایی است.
درس‌هایی از تاریخ: بازدهی بازار هنر در دوران اشغال نازی‌ها در اروپا
در صورت ادامه‌دار بودن شرایط جنگی و ناامنی‌های اقتصادی، سیاسی و روانی شاهد سقوط هرچه بیشتر قیمت ریال و تورم فزاینده خواهیم بود. این موضوع در عرصه فرهنگ و هنر نیز بازتاب خواهد یافت.
شواهد تاریخی و مطالعات دانشگاهی از رونق بازار هنر در کشورهای اشغالی طی جنگ جهانی دوم حکایت دارند. بر طبق تحقیقات انجام‌شده، در فرانسه اشغالی، شاخص قیمت آثار هنری -مبتنی بر فروش حراج «دروت»- در فاصله سال‌های ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۴ تقریباً پنج برابر افزایش داشت. این رشد در بازار هلند حتی چشمگیرتر بود؛ شاخص قیمتی آثار «نیکولاس ون در وای» نشان می‌دهد که بازار هنر این کشور بین ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۳ رشد ۲۳۰۰% را تجربه کرده است.
چند عامل کلیدی باعث شد تا آثار هنری در آن دوره به دارایی جذابی برای سرمایه‌گذاری تبدیل شوند: نخست، آثار هنری به‌عنوان دارایی‌های ملموس و واقعی، پوشش مناسبی در برابر تورم فراهم کردند. دوم، خرید و فروش آثار هنری از نظر قانونی مجاز بود و بازار هنر کمتر تحت کنترل و مداخله مستقیم نیروهای اشغالگر قرار داشت. سوم، قابلیت نقدشوندگی و انتقال آثار هنری به بازارهای خارجی، امکان حفظ و جابه‌جایی سرمایه را برای مالکان فراهم می‌کرد. در نهایت، ماهیت نسبتاً محرمانه و غیرشفاف معاملات آثار هنری این امکان را به سرمایه‌گذاران می‌داد که سودهای ناشی از فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی یا غیرقانونی را مخفی کنند. این ویژگی‌ها باعث شد بازدهی بازار هنر در دوران اشغال، به شکل قابل توجهی از سایر گزینه‌های سرمایه‌گذاری همچون سهام، اوراق قرضه، طلا و ارز در بازار سیاه فراتر رود.
با پایان اشغال و آغاز دوران پس از جنگ، شاخص‌های بازار هنر دچار تحول بنیادین شدند. در بلژیک، شاخص قیمت آثار هنری بین دسامبر ۱۹۴۴ تا اکتبر ۱۹۴۷ سقوط شدیدی را تجربه کرد که عمدتاً ناشی از دو عامل بود: اول، ترس فعالان بازار از پیگرد قانونی بابت همکاری اقتصادی با رژیم‌های اشغالگر، که به کاهش عرضه آثار هنری انجامید. دوم، اصلاحات ارزی اکتبر ۱۹۴۴ که منجر به مسدود شدن حساب‌های بانکی و کاهش شدید نقدینگی در دسترس شد؛ در چنین شرایطی، تقاضا برای کالاهای غیرضروری به‌ویژه آثار هنری به شدت افت کرد. این عوامل در مجموع باعث شدند بازار هنر که در دوران جنگ به‌عنوان پناهگاه سرمایه‌گذاری محبوب تلقی می‌شد، جذابیت خود را از دست داده و بازدهی آن به‌طور چشمگیری کاهش یابد.
خلاصه آنکه شرایط جنگ و بحران‌های سیاسی-اقتصادی، اگرچه کوتاه‌مدت می‌تواند به رونق مقطعی در بازار هنر بیانجامد، اما در بلندمدت منجر به ناامنی و محدودیت در نقدینگی شده و ریسک‌های جدی برای سرمایه‌گذاران و فعالان این حوزه به همراه خواهد داشت. تجربه تاریخی جنگ جهانی دوم به ما نشان می‌دهد که بازار هنر در چنین شرایطی دچار نوسانات شدید و حباب قیمتی می‌شود که پس از پایان تنش‌ها، به سمت تعادل و ثبات باز می‌گردد.
منابع
